न्‍या य नि र्ण य

व्‍दाराः- मा. सौ. सविता प्र. भोसले, अध्‍यक्षा 

1.     तक्रारदारांनी प्रस्‍तुत तक्रार अर्ज ग्राहक सरंक्षण कायदा,1986 चे कलम 12 प्रमाणे दाखल केला आहे.  तक्रार अर्जातील  कथन थोडक्‍यात पुढीलप्रमाणे—

      तक्रारदार हे वर नमूद पत्‍त्‍यावर मयत रंगराव पाटील सोबत रहात होते.  तक्रारदार क्र.1 या    मयत रंगराव पाटील यांच्‍या पत्‍नी असून तक्रारदार क्र.2 व 3 ही त्‍यांची मुले आहेत.  मयताची आई ही  नुकतीच मयत झाली आहे.  सदर तक्रारदार हेच मयताचे सरळ वारस आहेत.  मयत रंगराव पाटील हे दि. 15/5/2017 रोजी नागपूर येथून मिरज येथे आले. त्‍यांनी नागपूर कोल्‍हापूर तिकीट काढले होते.  त्‍यांच्‍या सोबत गोपाळ एकल हाही होता.  हे दोघेही तिरुपती हरिप्रिया एक्‍सप्रेसमधून मिरज ते कोल्‍हापूर असा प्रवास करणेसाठी अंदाजे दुपारी 3.15 वा. मिरज रेल्‍वे स्‍टेशन येथून कोल्‍हापूरकडे निघाले.  ते कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍टेशन येथे सायंकाळी 4.40 वाजता पोहोचले.  मयत हे रेल्‍वेतून उतरुन राजारामपुरीकडे चाललेले होते. त्‍यावेळी लाईट इंजिन नं. 14788 ही रेल्‍वे डब्‍यांना जोडण्‍यासाठी रेल्‍वे ट्रॅकवरुन चाललेली होती. इंजिनच्‍या मोटारमनला ट्रॅकसमोरील रुळ पास करणारे अनेक पॅसेंजर सहज दिसत होते. तरीही मोटारमनने कोणतीही काळजी घेतली नाही व ते इंजिन मयत रंगराव पाटील याला रुळ पास करत असताना धडकले व अपघात झाला.  सदरच्‍या अपघातात ते जागेवरच मयत झाले.  मयताचे पोस्‍टमॉर्टेम सी.पी.आर हॉस्‍पीटल कोल्‍हापूर येथे करण्‍यात आले.  कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍टेशनच्‍या उत्‍तर अंगास राजारामपुरी, विद्यापीठ व प्रतिभानगर इ. मोठया लोकवस्‍तीचा भाग वसलेला आहे. त्‍या भागातील लोकांना जाणे-येणेसाठी म्‍हणून ओव्‍हरब्रीज अथवा पर्यायी व्‍यवस्‍था केलेली नाही.  त्‍यामुळे सदर भागाकडे जाणा-या लोकांना स्‍वतःचा जीव धोक्‍यात घालून रेल्‍वे रुळ पास करुन रेल्‍वे स्‍टेशनच्‍या दक्षिणेकडील वसाहतीकडे जावे लागते. याबाबत कोणतीही काळजी वि.प. यांनी घेतलेली नाही.  सुरक्षिततेच्‍या दृष्‍टीने आजतागायत कोणतेही पाऊल उचलले नाही.  रेल्‍वे अॅक्‍ट 1989 मधील तरतुदीनुसार रेल्‍वे प्रशासनाने आवश्‍यक ठिकाणी गेट बांधणे, रेल्‍वे पास होत असताना फाटक बसवणे, रेल्‍वे क्रॉसिंगला आवश्‍यक ती काळजी घेणे अशा तरतुदी केलेल्‍या आहेत.  अशा ठिकाणी प्रवासी रेल्‍वे रुळ ओलांडून जात असताना ते दिसत असताना त्‍यांच्‍या जिवीताची जबाबदारीही मोटरमन यांची आहे.  रेल्‍वे कंपाऊंडमध्‍ये जेव्‍हा अपघात होतो, तेव्‍हा त्‍याची संपूर्ण जबाबदारी ही रेल्‍वे प्रशासनाची असते.  गोपाल एकल यांचे म्‍हणण्‍यानुसार जेव्‍हा लाईट इंजिन शंटिंगसाठी जात होते, तेव्‍हा मोटारमनने साधी शिट्टी देखील वाजविली नाही.  मयत रंगराव पाटील याचा मृत्‍यू हा रेल्‍वे विभागाच्‍या गलथान कारभारामुळे, मोटारमनच्‍या निष्‍काळजीपणामुळे, प्रवाशांना रेल्‍वे रुळ पास करण्‍यासाठी ओव्‍हरब्रीज नसल्‍याने घडलेला आहे.  त्‍यास वि.प. हे पूर्णतः जबाबदार आहेत.  तक्रारदारांनी प्रस्‍तुतची तक्रार रेल्‍वे न्‍यायाधिकरण, मुंबई येथे दाखल केलेली नाही कारण रेल्‍वे अॅक्‍ट 1989 मधील कलम 123 सी अथवा 124 ए अपवाद क्‍लॉज ए ते इ मध्‍ये येत नसलेने व अपघातसमयी ते रेल्‍वेतून पडले नसलेने दाखल करता येत नाही.  याकरिता तक्रारदारांनी प्रस्‍तुतची तक्रार या आयोगासमोर दाखल केली आहे.  

2.    भारतीय रेल्‍वे कायदा 1989 मधील तरतुदीनुसार रेल्‍वेतून प्रवास करीत असताना एखादी व्‍यक्‍ती पडून मयत झाली तर तीस दि. 1/1/2017 या तारखेपासून रु. 8,00,000/- इतकी नुकसान भरपाई मिळू शकते. परंतु ज्‍या अपघाती मृत्‍यूबाबत ही तक्रार दाखल केलेली आहे, ती वर नमूद केलेप्रमाणे रेल्‍वे कायदा कलम 123 (सी) अथवा 124 ए खाली दिलेल्‍या ए ते इ अपवादाखाली येत नसल्‍याने याकामी रु. 8 लाखची मर्यादित नुकसान भरपाई मागण्‍याची आवश्‍यकता नसून तक्रारदारांनी पुढील प्रमाणे नुकसान भरपाई मागितलेली आहे.  तक्रारदारांनी पतीचे अंत्‍यसंस्‍कारासाठी रु. 15,000/-, तक्रारदार क्र.1 विधवा झाली म्‍हणून रु.40,000/-, तक्रारदार क्र.2 व 3 हे वडीलांचे प्रेमास पोरके झाले म्‍हणून रु. 50,000/-, कोर्ट प्रोसिडिंग, मानसिक त्रास, वकील फी करिता रु.25,000/-, मयत हे 54 वर्षांचे होते त्‍यांच्‍या वयानुसार त्‍यांना अजून 11 वर्षाचे पैसे मिळू शकले असते, मयत हे दुस-याची भागाने शेती पिकवीत होते त्‍यांना वार्षिक रु.1,00,000/-  इतके उत्‍पन्‍न मिळत होते या सर्व कारणांचा विचार करता तक्रारदाराने मर्यादित स्‍वरुपात रु. 10 लाख अशी एकूण रक्‍कम रु.11,30,000/- (रु.अकरा लाख तीस हजार फक्‍त) एवढी नुकसान भरपाई द.सा.द.शे.12% दराने तक्रार दाखल तारखेपासून तक्रारदाराचे हाती पडेपर्यंत वसूल होवून मिळावी अशी विनंती याकामी तक्रारदाराने केली आहे.

3.    तक्रारदाराने सदरकामी अॅफिडेव्‍हीट, साक्षीदाराचे अॅफिडेव्‍हीट,  कागदयादी सोबत अ.क्र.1 ते 19 कडे अनुक्रमे स्‍टेशन मास्‍तर कोल्‍हापूर रेल्‍वे यांचा मेमो, घटनास्‍थळाचा पंचनामा, इंक्‍वेस्‍ट पंचनामा, पोस्‍ट मॉर्टेम रिपोर्ट, तक्रारदार क्र.1 चा जबाब, रेल्‍वे तिकीट, मृत्‍यू दाखला, जनरल मॅनेजर, सेंट्रल रेल्‍वे यांना पाठविलेली नोटीस, बंद केलेले रेल्‍वे फाटक खुले करणेबाबत सर्वपक्षीय कृती समितीची मागणी बाबत दै.पुढारी पेपरमधील बातमी, रेल्‍वे स्‍थानकावरील  पुलाबाबतची बैठकीबाबतची दैनिक पुढारी मधील बातमी, रेल्‍वे फाटक बंद जीव घेणाप्रवास बाबत दै. महाराष्‍ट्र टाईम्‍स पेपरमधील बातमी, रेल्‍वे फाटक बंद पादचा-यांचे हाल दै. पुढारीमधील बातमी, तक्रारदार क्र.1 ते 3 यांचे आधार कार्ड, पॅन कार्ड, रेशन कार्ड वगैरे कागदपत्रे दाखल केली आहेत.  तसेच तक्रारदार क्र.1 चे पुरावा शपथपत्र, पुरावा संपलेची पुरसीस, लेखी युक्तिवाद तसेच मे. वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे पुढील नमूद न्‍यायनिवाडे याकामी तक्रारदाराने दाखल केले आहेत.

1. 2017 ACJ 2212 (ORISA)

Charanjit KaurVs.South Eastern Railway

2. III (2011) CPJ 34 (NC)

Union of India & Anr.Vs.Savitaben Sumantbhai Patel & Ors.

3. 2019 ACJ 2357 Bombay

Ramesh Istari              Vs.       Union of India                 

4. 2019 ACJ 2137

S. Vijayalaxmi & Ors. Vs. Union of India

5. 2019 ACJ 2146

Maharashtra State Road Transport Corpn.Vs.Dilip & Ors.

त्‍याचप्रमाणे रेल्‍वे अॅक्‍ट 1989 मधील Relevant Portion Chapter XIII दाखल केले आहेत.

4.    प्रस्‍तुतकामी वि.प.क्र.1 व 2 यांनी तक्रारअर्जास म्‍हणणे दाखल केले आहे तसेच म्‍हणण्‍यासोबत अॅफिडेव्‍हीट, वि.प.क्र.1 व 2 यांचे पुराव्‍याचे शपथपत्र, पुरावा संपलेची पुरसीस, लेखी युक्तिवाद वगैरे कागदपत्रे दाखल केली आहेत.  तसेच रेल्‍वे अॅक्‍ट 1989 मधील Relevant Portion दाखल केला आहे.

5.    सदरकामी वि.प. क्र.1 व 2 यांनी त्‍यांचे म्‍हणण्‍यामध्‍ये तक्रारअर्जातील सर्व कथने फेटाळलेली आहेत.  वि.प. ने तक्रारदाराचे तक्रारअर्जावर पुढील आक्षेप घेतलेले आहेत.

i)          तक्रारदाराचा तक्रारअर्ज व त्‍यातील सर्व मजकूर मान्‍य व कबूल नाही.

ii)    तकारदाराने तक्रारअर्जातील दिलेली माहिती ही वि.प. यांना मान्‍य नसलेने त्‍याच्‍या शाबीतीची संपूर्ण जबाबदारी तक्रारदारावर येते.

iii)    तक्रारदाराने वि.प. ला दिलेली तथाकथित नोटीस चूकीची असून मान्‍य नाही.  तसेच ती कायदेशीर नसून मुदतीत दिलेली नाही त्‍यामुळे तक्रारअर्ज चालणेस पात्र नाही.

iv)    तक्रारअर्ज या कोर्टात चालणेस पात्र नसलेने त्‍याबाबत प्राथमिक मुद्दा काढून त्‍यावर प्रथम निर्णय होणे जरुरीचे आहे.

v)    मयत रंगराव हा दुस-याची शेती वाटणीने करीत होता तसेच तक्रारदार क्र.1 ही त्‍याची पत्‍नी व तक्रारदार क्र.2 व 3 ही त्‍यांची मुले होती किंवा तेच मयताचे सरळ वारस आहेत व हे सर्व मयताच्‍या उत्‍पन्‍नावर अवलंबून होते हे मान्‍य व कबूल नाही. 

vi)    मयत हा दि. 15/5/2016 रोजी नागपूरहून ट्रेनने कोल्‍हापूर येथे आला व तो बोनाफाईड पॅसेंजर होता हे खरे नाही. ज्‍या ट्रेनचे तिकीट होते, त्‍या ट्रेनचा प्रवास संपल्‍यानंतर बोनाफाईड पॅसेंजर असण्‍याचा संबंध शिल्‍लक रहात नाही.

vii)   कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍थानकातून फूट ओव्‍हरब्रीजची सोय आहे.  तसेच कोणाही व्‍यक्‍तीला रेल्‍वे रुळ ओलांडण्‍याचा अगर रेल्‍वे रुळ असले भागातून वहीवाट करण्‍याचा अधिकार नाही.  अशा भागातून ये-जा केल्‍यास तो गुन्‍हा असतो. त्‍यासाठी 2 वर्षापर्यंत शिक्षा असते.

viii)   मयत हा रेल्‍वे यार्डातून रुळ ओलांडत असताना अपघात झाल्‍याचे स्‍पष्‍ट आहे.  त्‍यावेळी अन्‍य अनेक पॅसेंजर तेथे होते हे म्‍हणणे खरे नाही.  झाले अपघातास मयताचा निष्‍काळजीपणाच कारणीभूत आहे.  मोटरमनने काळजी घेतली नाही हे म्‍हणणे खरे नाही.  तक्रारदाराने योग्‍य पादचारी मार्गाचा वापर केला नसलेने सदर अपघात झाला आहे. या अपघाताची कोणतीही जबाबदारी रेल्‍वे प्रशासनाची नाही.

ix)        तक्रारदाराने यादीसोबत दाखल केलेली दैनिक वर्तमानपत्रातील कात्रणे अगर परिच्‍छेद 4 मध्‍ये वर्णन केलेला मजकूर हा रेल्‍वे स्‍टेशनपासून 1 किमी अंतरावर परिख पुलाच्‍या ठिकाणाचा आहे. तेथे पूर्वी गेट होते परंतु रेल्‍वेने ते बंद केलेने तेथे फ्लायओवहर ब्रीज करण्‍याची लोकांची मागणी आहे.  मयताने योग्‍य मार्गाचा वापर न केलेने जीव गमावला आहे.  तक्रारदाराने वर्णन केलेले क्षेत्र हे रेल्‍वे स्‍टेशनच्‍या भागातील नाही.  अपघाताच्‍यादिवशी गोपाळ एकल हा इसम देखील ट्रेनमधून उतरला होता. त्‍याचे म्‍हणण्‍यानुसार लाईट इंजिन शंटींगसाठी जाताना मोटारमनने हॉर्न दिला नाही. त्‍यामुळे रेल्‍वे प्रशासनाच्‍या गलथान कारभारामुळे व मोटारमनच्‍या निष्‍काळजीपणामुळे अपघात झाला आहे हे खरे नाही.

x)         तक्रारअर्ज परिच्‍छेद 7 मधील मजकूर मान्‍य नाही.  तक्रारदारांना नुकसान भरपाई मागणीसाठी रेल्‍वे क्‍लेम्‍स ट्रॅब्‍युनल अॅक्‍ट 1987 मधील तरतुदीनुसार रेल्‍वे क्‍लेम्‍स ट्रॅब्‍युनलकडेच मागणी करणे जरुरीचे आहे.  त्‍यामुळे सदरचा अर्ज या कोर्टात चालणेस पात्र नाही.  सबब, तक्रारअर्ज नामंजूर करावा.

xi)        तकारदाराने तक्रारअर्जात मागणी केलेली वेगवेगळया कारणासाठीची रक्‍कम व नुकसान भरपाई रक्‍कम अथवा द.सा.द.शे. 12 टक्‍के व्‍याज हे वि.प. यांना मान्‍य नाही.  अगर सदर रक्‍कम देणेस वि.प. जबाबदार नाहीत.

xii)       केवळ मयताकडे रेल्‍वे तिकीट होते म्‍हणून व अपघात रेल्‍वेच्‍या हद्दीत झाला म्‍हणून प्रस्‍तुतची तक्रार या कोर्टात चालणसे पात्र आहे हे चुकीचे आहे

xiii)      तक्रारअर्जात दिलेले कारण हे काल्‍पनिक आहे. तक्रारअर्ज मुदतीत नसल्‍याने चालणेस पात्र नाही.  तो नामंजूर करावा.   अशा स्‍वरुपाचे आक्षेप वि.प.क्र.1 व 2 यांनी तक्रारअर्जावर घेतलेले आहेत.

6.   वर नमूद तक्रारदार व वि.प. यांनी दाखल केलेली सर्व कागदपत्रे, पुरावा शपथपत्रे, लेखी व तोंडी युक्तिवाद यांचे या आयोगाने काळजीपूर्वक अवलोकन करुन सदर तक्रार अर्जाचे निराकरणार्थ पुढील मुद्दे विचारात घेतले.

वि वे च न –

7.    वर नमूद मुद्दा क्र.1 चे उत्‍तर आम्‍ही होकारार्थी देत आहोत कारण तक्रारदाराचे पती दि. 12/05/2017 रोजी त्‍यांचे खाजगी कामासाठी नागपूर येथे गेले होते.  दि. 15/05/2017 रोजी ते मिरजपर्यंत पोहोचले. तक्रारदारांचे नातेवाईक गोपाळ एकल व तक्रारदाराचे पती हरिप्रिया एक्‍सप्रेसमधून मिरजहून कोल्‍हापूर येथे दुपारी 4.40 वा. पोहोचले.  दाखल कागदपत्रांवरुन असे स्‍पष्‍ट होते की, तक्रारदारांचे पतींना राजारामपुरीमध्‍ये जायचे असल्‍याने ते कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍टेशन येथील रेल्‍वे रुळ ओलांडून स्‍टेशनच्‍या दक्षिण बाजूस चालले होते.  त्‍यांचे सोबत अनेक पॅसेंजर रेल्‍वे रुळ ओलांडून चालले होते. त्‍यावेळी इंजिन शंटींगसाठी जात असताना मोटरमनने शिट्टी/हॉर्न दिला नाही व तक्रारदाराचे पतीला सदर इंजिनने धडक दिली. त्‍यामध्‍ये तक्रारदाराचे पती गंभीर जखमी होवून मयत झाले.  त्‍यांचे प्रेताचे पोस्‍टमॉर्टेम सी.पी.आर. हॉस्‍पीटल येथे करुन त्‍यांचेवर शेळेवाडी येथे गावी अत्‍यंसंस्‍कार करणेत आले. सदर अपघाताची वर्दी रेल्‍वे पोलिस स्‍टेशनला देणेत येवून त्‍यांनी घडले अपघाताची नोंद करुन घेतली, प्रेताचा पंचनामा करणेत आला, साक्षीदारांचे जबाब घेतले व तक्रारदारांचे पतीचे खिशातून नागपूर ते कोल्‍हापूर तिकीट हस्‍तगत केले आहे.  सदरचे नागपूर ते कोल्‍हापूर तिकीट तक्रारदाराने याकामी तक्रारअर्जासोबतच्‍या कागदयादीसोबत अ.क्र.6 कडे दाखल केले आहे.  तसेच घटनास्‍थळ पंचनामा कागदयादी नं. 2 मध्‍ये याचा स्‍पष्‍ट उल्‍लेख आहे.  सदरची बाब वि.प. यांनी नाकारलेली नाहीत.  याकामी वि.प. यांनी सदर नुकसान भरपाई क्‍लेम मागणीसाठी रेल्‍वे क्‍लेम्‍स ट्रॅब्‍युनल अॅक्‍ट 1987 मधील तरतुदींनुसार रेल्‍वे क्‍लेम्‍स ट्रॅब्‍युनलकडे मागणी करणे जरुरीचे आहे, त्‍यामुळे सदरचा तक्रारअर्ज या ग्राहक आयोगात चालणेस पात्र नाही असा आक्षेप नोंदविला आहे.  परंतु ग्राहक संरक्षण कायदा 1986 चे कलम 3 प्रमाणे व नवीन ग्राहक संरक्षण कायदा 2019 चे कलम 100 प्रमाणे या आयोगास Additional Remedy आहे.  सदर कलमातील तरतुद पुढीलप्रमाणे -

The provisions of this Act shall be in addition to and not in derogation of the provisions of any other law for the time being in force.

सबब, सदरचा तक्रारअर्ज या ग्राहक आयोगात चालणेस पात्र आहे असे या आयोगाचे मत आहे.  सबब, तक्रारदार व वि.प. हे नात्‍याने ग्राहक व सेवापुरवठादार आहेत ही बाब निर्विवादपणे स्‍पष्‍ट व सिध्‍द झालेली आहे.  सबब, मुद्दा क्र.1 चे उत्‍तर आम्‍ही होकारार्थी दिले आहे.

8.    वर नमूद मुद्दा क्र.2 चे उत्‍तर आम्‍ही होकारार्थी दिले आहे कारण दि. 15/5/2017 रोजी तक्रारदाराचे पती नागपूर ते मिरज व मिरजहून हरिप्रिया एक्‍सप्रेसने कोल्‍हापूर येथे रेल्‍वे स्‍टेशनवर उतरले व तक्रारदाराचे पती हे रेल्‍वे स्‍टेशनवरुन राजारामपुरीकडे चालले होते.  त्‍यावेळी लाईट इंजिन नं. 14788 ही रेल्‍वे डब्‍यांना जोडणेसाठी रेल्‍वे ट्रॅकवरुन जात होते.  त्‍यावेळी सदर रेल्‍वे इंजिनचे मोटरमनने कोणतीही शिट्टी अथवा हॉर्न दिला नाही व ते इंजिन तक्रारदाराचे पती रंगराव याला रुळ पास करत असताना धडकले व सदर अपघातात तक्रारदाराचे पती रंगराव पाटील गंभीर जखमी होवून मयत झाले. त्‍यानंतर मयताचे प्रेताचे पोस्‍टमॉर्टेम करुन प्रेत शेळेवाडी ता. राधानगरी येथे अत्‍यंसंस्‍कार केले ही बाब दाखल सर्व पोलिस पेपर्सवरुन स्‍पष्‍ट होते.  म्‍हणजेच अपघात दि. 15/05/2017 रोजी झाला आहे.  तक्रारदाराने वि.प. यांना दि. 24/11/2017 रोजी रजि.पोस्‍टाने नोटीस पाठविली आहे. ती याकामी तक्रारदाराने यादीसोबत पोस्‍टाची पावती सह अ.क्र.8 कडे दाखल केली आहे. तसेच तक्रारदाराने सदरचा तक्रारअर्ज्‍ दि. 9/03/2018 रोजी दाखल केला आहे.  म्‍हणजेच तक्रारदाराने अपघाताची घटना घडलेपासून तसेच वि.प. ला नोटीस पाठवले तारखेपासून 2 वर्षाच्‍या आत दि. 09/03/2018 रोजी तक्रारअर्ज या आयेागात दाखल केला असून तो मुदतीत आहे असे या आयोगाचे स्‍पष्‍ट मत आहे.  सबब, मुद्दा क्र.2 चे उत्‍तर आम्‍ही होकारार्थी दिले आहे.

9.    वर नमूद मुद्दा क्र.3 चे उत्‍तर आम्‍ही होकारार्थी देत आहोत कारण दि. 12/05/2017 रोजी तक्रारदाराचे पती रंगराव पाटील हे कामानिमित्‍त नागपूर येथे गेले होते.  दि. 15/05/2017 रोजी ते नागपूर ते कोल्‍हापूर रेल्‍वे तिकीट काढून मिरज येथे पोहोचले व मिरजमधून कोल्‍हापूरला हरिप्रिया एक्‍सप्रेसमधून दु. 3.15 वाजता निघाले.  सायंकाळी 4.40 वा. सदर रेल्‍वे कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍टेशनवर पोहोचली.  मयत रंगराव पाटील यांना राजारामपुरीकडे जायचे होते म्‍हणून ते रेल्‍वे रुळ ओलांडून राजारामपुरीकडे जात असता रेल्‍वे रुळावरुन रेल्‍वे डब्‍यांना जोडणेसाठी रेल्‍वे इंजिन जात असताना स्‍टेशनवर मोटारमनने इंजिनचा वेग कमी केला नाही. तसेच हॉर्न/शिट्टी वाजवली नाही व रेल्‍वे इंजिनने तक्रारदाराचे पतीला धडक दिली. त्‍यामध्‍ये रंगराव पाटील गंभीर जखमी होवून मयत झाले.  सदर मयताच्‍या खिशात नागपूर ते कोल्‍हापूर रेल्‍वे तिकिट मिळाले. हे घटनास्‍थळ पंचनाम्‍यात नमूद आहे व वि.प. यांनी सदर बाब नाकारलेली नाही.  कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍टेशनच्‍या दक्षिण अंगास राजारामपुरी, शिवाजी विद्यापीठ, साईक्‍स एक्‍स्‍टेन्‍शेन, प्रतिभानगर अशा अनेक मोठया वसाहती आहेत, रेल्‍वे स्‍टेशन येथून त्‍या भागासाठी जाणेसाठी पर्यायी व्‍यवस्‍था नाही.  फ्लार्इंग ब्रीज ओव्‍हर‍ब्रीज असे काहीही नमूद नाही.  वर नमूद भागाकडे जाणेसाठी अत्‍यंत छोटा असा प्रवासी मार्ग ठेवला आहे व तेथून लोक ये-जा करताता.  स्‍टँडकडून तसेच रेल्‍वे स्‍टेशनमधून राजारामपुरीकडे जाणेसाठी लोकांना रेल्‍वे रुळ पास करुनच जावे लागते ही परिस्थिती 60-70 वर्षे तशीच आहे.  याबाबत अनेक वेळी तक्रारी होवूनही, अनेक लोकांचे जीव जाऊनही रेल्‍वे प्रशासनाने याबाब‍त कोणताही निर्णय घेतलेला नाही, ब-याच वेळा ग्राहक संघटनांनी तक्रारी केल्‍या, आंदोलने झाली परंतु रेल्‍वे विभागाने पर्यायी व्‍यवस्‍था अथवा ओव्‍हरब्रीज बांधले नाहीत.  प्रवाशांची व नागरिकांची सोय रेल्‍वे प्रशासनाने केलेली नाही.

10.   रेल्‍वे अॅक्‍ट 1989 मधील तरतुदींचा विचार करता रेल्‍वेतून प्रवास    करणा-या लोकांची रेल्‍वे प्रशासनाने सोय पहावी, त्‍यांच्‍या सुरक्षिततेचा विचार करावा, त्‍यांना सर्व सुखसोयी द्याव्‍यात, त्‍याप्रमाणे तरतुदी कराव्‍यात अशा सूचना देणेत आल्‍या आहेत.  गेट बांधणे, रेल्‍वे जाताना फाटक बंद करणे, प्रवाशी रुळावरुन जाऊ नयेत म्‍हणून पर्यायी व्‍यवस्‍था करणे या बाबींकडे रेल्‍वे प्रशासनाने दुलक्ष केले आहे.  वि.प.क्र.1 व 2 रेल्‍वे विभागाने अशा प्रकारची सुरक्षि‍तता पाहिलेली नाही. त्‍यामुळेच तक्रारदाराचे पतीचा अपघात झाला. तक्रारदाराचे पती हे बोनाफाईड पॅसेंजर होते. रेल्‍वे विभागाच्‍या हद्दीत हा अपघात झाला आहे व सदर अपघाताची जबाबदारी रेल्‍वे प्रशासनाची आहे.  वरील सर्व बाबी तक्रारदाराने शपथेवर अॅफिडेव्‍हीटमध्‍ये नमूद केल्‍या आहेत आणि सदरच्‍या बाबी म्‍हणजेच रेल्‍वे प्रशासनाने रेल्‍वे अॅक्‍टमध्‍ये नमूद केलेल्‍या सेवा सुविधा प्रवाशांसाठी न पुरविणे म्‍हणजे सेवेतील त्रुटी आहे. त्‍याच रेल्‍वेतून प्रवास करणारा एक प्रवासी गोपाळ एकल यानेही अपघात पाहिला असून त्‍याचे शपथपत्रात नमूद केलेप्रमाणे अपघात झाला. यापूर्वी मोटरमनने प्रवाशी रुळ ओलांडत आहेत हे दिसत असतानाही शिट्टी वाजविली नाही अथवा इंजिनचा वेग कमी केला नाही असे म्‍हटले आहे.  तसेच लोखंडी जिना अथवा ओव्‍हरब्रीज करावे अशी प्रवाशांची मागणी असतानाही रेल्‍वे प्रशासनाने कोणतीही कार्यवाही केली नाही असे नमूद आहे.  तक्रारदाराने याकामी दाखल केले दैनिक वर्तमानपत्रातील काही कात्रणांचे अवलोकन करता तक्रारदाराच्‍या पतीचा अपघात काळात नमूद रेल्‍वे फाटक चालू होते मात्र रेल्‍वे प्रशासनाने ते बंद केलेने प्रवाशांची गैरसोय टाळण्‍यासाठी रेल्‍वे फाटक बंद असलेने रेल्‍वे प्रशासनाने पादचारी पूल उभारणेबाबत निर्णय घेणेबाबतच्‍या बातम्‍या दिसून येतात.  सबब, रेल्‍वे प्रशासनाने वरील सोयी सुविधा प्रवाशांना न पूरवून सेवात्रुटी केली आहे म्‍हणून मुद्दा क्र.3 चे उत्‍तर आम्‍ही होकारार्थी दिले आहे.

11.   त्‍याचप्रमाणे सदर अपघाताचा घटनास्‍थळ पंचनामा पाहता सदर अपघात ठिकाण हे कोल्‍हापूर रेल्‍वे स्‍टेशनचे हद्दीतच आहे हे स्‍पष्‍ट होते.  तसेच मयताच्‍या खिशातून नागपूर ते कोल्‍हापूर असे रेल्‍वेचे जनरल तिकीट प्राप्‍त झाले आहे असे नमूद आहे.  सदरचे तिकीट याकामी दाखल आहे. म्‍हणजेच तकारदाराचा पती हा रेल्‍वे प्रशासनाचा/वि. प. चा ग्राहक होता हे सिध्‍द होते. त्‍यामुळे सदर अपघाताची जबाबदारी वि.प.यांचेवर येते असे या आयोगाचे मत आहे.  आता याकामी तक्रारदाराचा पती सदर अपघातात मयत झालेने तक्रारदार व त्‍यांचे कुटुंबियांचे किती नुकसान झाले ? तक्रारदाराचा पती हयात असताना काय करत होता ? किती पगार/मासिक उत्‍पन्‍न मिळवत होता ? त्‍याच्‍या उत्‍पन्‍नावर कोणकोण अवलंबून होते ? आणि याकामी तक्रारदार हे वि.प. कडून किती रक्‍कम नुकसान भरपाई म्‍हणून मिळणेस पात्र आहे या सर्व बाबी विचारात घेणे या आयोगास न्‍यायोचित वाटते. 

12.   सदर कामी तक्रारदाराचे मयत पती हे वाटणीने दुस-याची शेती करत होते व त्‍यांना मासिक रु.8,000/- उत्‍पन्‍न मिळत होते हे तक्रारदाराचे कथन लक्षात घेता, तसेच मयताचे वय वर्षे 54 होते असे तक्रारदाराचे मत आहे व याबाबत वि.प. ने वाद उपस्थित केलेला  नाही.

13.   तक्रारदाराने याकामी रक्‍कम रु.15,000/- अत्‍यंसंस्‍कारासाठी, रु. 40,000/- तक्रारदारा क्र.1 विधवा झाली म्‍हणून, रु. 50,000/- तक्रारदार क्र.2 व 3 यांना वडिलांचे प्रेमास मुकावे लागले म्‍हणून, रक्‍कम रु. 25,000/- कोर्ट प्रोसिडींग, मानसिक त्रास, वकील फी इ. करिता, तसेच रक्‍कम रु.10,00,000/- मयत हे 54 वर्षे वयाचे होते त्‍यांच्‍या वयानुसार त्‍यांना अजून 11 वर्षांचे पैसे मिळाले असते. मयत भागाने शेती करुन वार्षिक उत्‍पन्‍न रु. 1,00,000/- मिळवायचे त्‍यासाठी एकूण रु. 10,00,000/- अशा सर्व सदराखाली रक्‍कम रु. 11,30,000/- वि.प. कडून तक्रारदाराला मिळणे आवश्‍यक आहे अशी मागणी केली आहे.  परंतु तक्रारदाराने वैकल्पिकरित्‍या असे म्‍हटले आहे की, रेल्‍वे अॅक्‍ट मधील तरतुदींचा विचार करता दि. 01/01/2017 पासून रेल्‍वे अपघातात मयत झालेल्‍या इसमास मयताच्‍या उत्‍पन्‍नाचा वयाचा कसलाही विचार न करता रक्‍कम रु.8,00,000/- देणेची तरतुद केली आहे. अशा अवस्‍थेत कोर्टाने तक्रारदारास कमीत कमी रु.8,00,000/- व त्‍यावरील व्‍याज अशी रक्‍कम द्यावी अशी विनंती केली आहे.

14.   याबाबतीत तक्रारदाराने खालीलप्रमाणे मे. वरिष्‍ठ न्‍यायालयांचे न्‍यायनिवाडे दाखल केले आहेत. 

1. 2017 ACJ 2212 (ORISSA)

As per Sec 18 of Railway Act 1989, Railways is obligated to construct suitable gates, chains and bars at level crossings and death of deceased occurred due to negligence on the part of railway authority in not constructing any flyover or foot bridge over the railway line – Whether death of the deceased occurred due to gross negligence of the Railways in performing its obligation and it is liable to compensation – Held: yes; Railways directed to pay Rs.4,00,000/-.

2. III (2011) CPJ 34 (NC)

Consumer Protection Act, 1986 – Sections 2(1)(g), 3, 14(1)(d), 21(b) – Railway Claims Tribunal Act, 1987 – Section 28 – Railways – No over-bridge – Accident – Jurisdiction –Complainant’s husband had valid train ticket reached station to board train – Crossing track and was hit by passenger train – Died on the spot – No lights at Station and no signal from train – Forum allowed complaint – State Commission dismissed appeal – OP contended Consumer Fora has no jurisdiction – Provisions of Railway Claims Tribunal applicable – Section 3 of CP Act provides additional remedy – Consumer Fora competent to entertain claims covered and filed under Railways Act – Deficiency in service proved for not providing over-bridge to cross – Order of Fora below upheld.

3. ACJ 2019 Bombay Pg. 2357

Railways Act, 1989 – section 124-A and Railway Accidents and Untoward Incidents (Compensation) Rules, 1990 rule 3 read with Schedule – untoward incident – compensation – passenger sustained injuries due to accidental fall from train – Contention that Railway Accidents and Untoward Incidents (Compensation) Amendment Rules 2016 came into force w.e.f. 1/1/2017 and compensation as provided therein is not payable to the injured as the accident took place on 24/2/2016 – Held : Keeping in view of the scheme of the Act the only interpretation which can be given to the amendment is that if any benefit is conferred on the claimant and the said benefit is available on the date when the case is finally adjudicated, the said benefit should be extended to the claimant; awarded Rs.6,40,000/- as per amended schedule.

4. ACJ 19 Bombay Pg. 2137

Railways Act, 1989 – section 124-A and Railway Accidents and Untoward Incidents (Compensation) Rules, 1990 rule 3 read with Schedule – untoward incident – Bonafide passenger – Burden of proof – Passenger accidentally fell down from train and sustained fatal injuries – Railway Claims Tribunal dismissed the claim application on the ground that though there was an accidental falling but in the absence of proof of bonafide travel with ticket it cannot be termed as an untoward incident for claiming compensation – When it is an admitted fact that the deceased died due to fall from train, the onus is strictly on the Railways to prove that deceased was not a bonafide passenger since normal presumption is that passenger in a train holds a valid ticket – Railway adduced no evidence to prove that deceased travelled without ticket – When a person dies in an accident by falling down from train, it is not possible for the legal heirs to produce the ticket and chances of losing the ticket in accidental fall cannot be ruled out – Whether the deceased was a bona fide passenger who died in an untoward incident and Railways are liable – Held : yes. Awarded Rs. 8,00,000/- as per amended schedule.

5. Relevant portion of Railways Act.

15.   वरील सर्व बाबींचा या आयोगाने ऊहापोह केला असता याकामी तक्रारदाराचे पती वाटयाने शेती करत होते. त्‍यांना मासिक रु.8,000/- उत्‍पन्‍न मिळायचे, मयताचे वय 54 वर्षे होते.  त्‍यामुळे भविष्‍यामध्‍ये त्‍यांचे उत्‍पन्‍नात 10 टक्‍के वाढ धरावी लागेल ती रक्‍कम रु. 800/- येते. म्‍हणजेच त्‍यांचे मासिक उत्‍पन्‍न रक्‍कम रु.8,800/- असे पकडणेच्‍या निर्णयाप्रत हे आयोग येत आहे.  याकामी आयोगाने 2017 एसीजे सुप्रीम कोर्ट -  नॅशनल इन्‍शुरन्‍स कंपनी विरुध्‍द प्रणय सेठी या न्‍यायनिर्णयात मे. सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने घालून दिलेल्‍या खालील दंडकाचा आधार घेतला आहे.  नमूद न्‍यायनिर्णयात मे. सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने पुढील प्रमाणे नमूद केले आहे.

In case the deceased was self employed or on a fixed salary, an addition of 40 per cent of the established income should be the warrant where the deceased was below the age of 40 years. An addition at 25 per cent where the deceased was between the age of 40 and 50 years and 10 per cent where the deceased was between the age of 50 and 60 years should be regarded as the necessary method of compensation.  The established income means the income minus the tax component.

      याकामी तक्रारदाराचे मयत पतीचे उत्‍पन्‍नावर अवलंबून असणा-या तीन व्‍यक्‍ती म्‍हणजेच तक्रारदार क्र.1 पत्‍नी व तक्रारदार क्र.2 व 3 मुले त्‍यामुळे मयताचा स्‍वतःचा खर्च वरील उत्‍पन्‍नातून 1/3 धरुन 2/3 रक्‍कम कुटुंबाकरिता खर्च करत होते असे गृहित धरता वर नमूद केलेप्रमाणे मयताचे म्‍हणजेच तक्रारदार क्र.1 चे पतींचे मासिक उत्‍पन्‍न रु.8,800/- धरलेस पैकी 1/3 रक्‍कम मयताचा स्‍वतःचा खर्च वजा जाता रु. 5,688/- दरमहा एवढी रक्‍कम तक्रारदार क्र.1 चा पती कुटुंबावर खर्च करत होते असे गृहित धरावे लागेल.  याबाबतीत या आयोगाने तक्रारदाराने दाखल केले मे. वरिष्‍ठ न्‍यायालयांच्‍या 2009 एसीजे 1298 सुप्रीम कोर्ट – सरला वर्मा विरुध्‍द दिल्‍ली ट्रान्‍स्‍पोर्ट कॉर्पोरेशन पान नं. 1309 परिच्‍छेद 14 मधील दंडकाचा आधार घेतला आहे.  सदर न्‍यायनिवाडयात मे. सर्वोच्‍च न्‍यायालयाने पुढील दंडक घालून दिला आहे.

Quantum – Fatal accident – Principles of assessment – Personal expenses – Assessment of – whether deduction towards personal and living expenses of the deceased be made from his income to arrive at the contribution to the dependants Held – Yes, guidelines issued to maintain uniformity.

      Guidelines are :-

Where the deceased was married, the deduction towards personal and living expenses of the deceased should be one third (1/3^rd ) where the number of dependent family members is 2 to 3, one fourth (1/4^th), where the number of dependents family members is 4 to 6 and one-fifth (1/5^th) where the number of dependants family members exceed six.

16.   याकामी तक्रारदार क्र.1 चे पती मयत रंगराव पाटील यांचे मृत्‍यूचे वेळी वय 54 वर्षे इतके होते.  म्‍हणून त्‍याचा गुणांक 11 येतो.  सदरचा गुणांक ठरविणेसाठी या आयोगाने पुन्‍हा मे. सर्वोच्‍च न्‍यायालयाच्‍या 2017 एसीजे 2700 (सुप्रीम कोर्ट) – नॅशनल इन्‍शुनस्‍ कंपनी वि. प्रणय शेट्टी वगैरे पान नं. 2717/2718 परिच्‍छेद 44 मधील दंडकाचा आधार घेतला आहे.  तो पुढील प्रमाणे -

44.  As far as the multiplier is concerned, the claims Tribunal and courts shall be guided by Step 2 that finds Place in para 9 of Sarala Verma read with Para 21 of the said judgment for the sake of completeness Para 21 is extracted below

      (21) We therefore, hold that the multiplier to be used should be as mentioned in Column (4) of the Table above (Prepared by applying Susmma Thomas, Trilok Chandra Vs. Charlie) which states with an operative multiplier of 18 (for the age group of 15 to 20 and 21 to 25 years) Reduced by one unit for every five years.  That is M-17 for 26 to 30 years.  M-16 for 31 to 35 years, M-15 for 36 to 40 years, M-14 for 41 to 45 years, and M-13 for 46 to 50 years then reduced by two units for every five years.  That is M-11 for 51 to 55 years M-29 for 56-60 years, M-7 for 61 to 65 years and M-5 for 66 to 70 years.

17.      वर नमूद बाबींचा विचार करता, मयताचे मासिक उत्‍पन्‍न 1/3 स्‍वतःकरिता खर्च वजा जाता – रक्‍कम रु. 5,866/- प्रति महिना X 12 महिने X 11 वर्षे  = रक्‍कम रु. 7,74,312/- एकूण भविष्‍यातील नुकसान भरपाई येते. 

      त्‍याचप्रमाणे जनरल नुकसानी खालीलप्रमाणे -

      अंत्‍यंसंस्‍कारासाठी                            -     रक्‍कम रु. 15,000/-

      भविष्‍यातील प्रॉपर्टी घेतली असती         -     रक्‍कम रु. 15,000/-

      तक्रारदार क्र.1 विधवा झाली म्‍हणून             -     रक्‍कम रु. 40,000/-

                                                …………………….                                                    एकूण  रक्‍कम रु. 70,000/-

18.   वरील नुकसान ठरविणेसाठी आम्‍ही पुन्‍हा मे. सर्वोच्‍च न्‍यायालयाच्‍या 2017 एसीजे 2700 (सुप्रीम कोर्ट) – नॅशनल इन्‍शुनस्‍ कंपनी वि. प्रणय शेट्टी वगैरे पान नं . 2702 Quantum Fata accident खाली नमूद केले आहे.  तसेच पान नं. 2723 मध्‍ये परिच्‍छेद न 61 VIII खाली खालीलप्रमाणे नमूद केले आहे.

      VIII) Reasonable figures under conventional heads, namely loss to estate, loss of consortium and funeral expenses should be Rs.15,000/-, Rs.40,000/- and Rs.15,000/- respectively.  The aforesaid amount should be enhanced at the rate of 10% in very three years.

19.   वर नमूद केलेलेली रक्‍कम रु. 7,74,312/- एकूण भविष्‍यातील नुकसान भरपाई + 70,000/- = रु. 8,44,400/- एवढी रक्‍कम व सदर रकमेवर तक्रारअर्ज दाखल तारखेपासून रक्‍कम प्रत्‍यक्ष तक्रारदाराचे हाती पडेपर्यंत द.सा.द.शे. 6 टक्‍के व्‍याजासह वि.प.क्र.1 व 2 यांनी तक्रारदार क्र.1 ते 3 यांना अदा करणेचे निष्‍कर्षाप्रत हे आयोग येत आहे.  तसेच मानसिक त्रासापोटी रक्‍कम रु. 50,000/- व तक्रारअर्जाचे खर्चापोटी रक्‍कम रु. 5,000/- वि.प.क्र.1 व 2 यांचेकडून मिळणेस तक्रारदार पात्र आहेत या निष्‍कर्षाप्रत हे आयोग येत आहे.

      सबब, प्रस्‍तुतकामी आम्‍ही खालीलप्रमाणे अंतिम आदेश पारीत करत आहोत.

आदेश

1)     तक्रारदाराचा तक्रारअर्ज अंशतः मंजूर करणेत येतो.

2)    वि.प. यांनी तक्रारदार यांना नुकसान भरपाईपोटी रक्‍कम रु. 8,44,400/- अदा करावेत व सदर रकमेवर तक्रार दाखल तारखेपासून रक्‍कम प्रत्‍यक्ष तक्रारदाराचे हाती पडेपर्यंत द.सा.द.शे. 6 टक्‍के दराने व्‍याज अदा करावे.

3)    मानसिक त्रासापोटी रक्‍कम रु. 50,000/- व अर्जाचा खर्च रु.5,000/- वि.प. यांनी तक्रारदारास अदा करावेत.

4)    वर नमूद सर्व आदेशांची पूर्तता वि.प. यांनी आदेशाची प्रत मिळाले तारखेपासून 45 दिवसांत करावी.

5)    विहीत मुदतीत आदेशांची पूर्तता न केलेस ग्राहक संरक्षण कायदयातील तरतुदी अन्‍वये कारवाई करणेची मुभा तक्रारदाराला देणेत येते.

6)    आदेशाच्‍या सत्‍यप्रती उभय पक्षकारांना विनामुल्‍य पाठवाव्‍यात.